Het varken is een huisdier dat al millennia lang allerlei gevoelens en emoties oproept bij de mens. In de loop der eeuwen zijn aan het dier allerlei eigenschappen toegekend.

Dit is de reden dat de kerk in de middeleeuwen deze eigenschappen regelmatig als symbool gebruikte om de eigenschappen van een heilige mee aan te duiden. In een tijd dat de meeste mensen analfabeet waren konden boodschappen het eenvoudigst overgebracht worden met beeldtaal. Zoals met het varken.

Vies

Bijna iedereen weet hoe een varken goed bereid kan smaken. Hoe verleidelijk is het om nog een extra stukje saté te pakken. Maar als je er teveel van eet, van dat lekkere knapperige spek zijn een dag later de kilo’s eraan gevlogen. Alsof de duivel ermee speelt. We kennen allemaal wel de schattige taferelen van de vele biggetjes die bij de moederzeug melk drinken terwijl de vader, de beer, genietend in de modder vertoeft. Dat doen de varkens om parasieten en insecten op hun de huid te weren. Zo’n modderbad vinden mensen vies. Dit vergeten ze als de bij de schoonheidssalon hun gezicht laten insmeren met… een flinke klodder modder.

Veel mensen kijken vol afschuw toe als een varken dingen eet die mensen heel vies vinden. Daarom besluiten zij om zoiets als een varken maar niet meer te eten. Als diezelfde mensen zich tegoed doen aan een bokking bij de visboer vergeten ze dat ze genieten van een mondvol visseningewanden, kuit en eventuele parasieten. Smakelijke insectenburgers gemaakt van wormen, escargots en schelpdieren zijn eveneens bereid van de dieren met alles erop en erin. We lijken verleid door de duivel om te genieten van iets wat we eigenlijk fout en vies vinden. Ontucht ten top.

Nog erger werd het toen mensen ontdekten dat een rottend dood varken ongeveer dezelfde lijklucht verspreid als een overleden mens. Dat komt omdat de fysiek van een varken veel overeenkomsten heeft met die van een mens. In de bouw van hun huid, botten en ingewanden is maar weinig verschil. Op een of andere manier ging er een belletje rinkelen om toch maar geen varkensvlees te nuttigen.

Antonius abt

Vanaf de tweede eeuw van onze jaartelling tot aan de middeleeuwen besloten sommigen, om afgezonderd te kunnen nadenken en wijsheid te vergaren, hun leven te vervolgen als kluizenaar of kluizenares. Een van de beroemdsten was Antonius van Egypte, beter bekend als Antonius abt. Hij wilde vooral het goede in zichzelf vergroten en het vervelende minimaliseren. Volgens het verhaal is hem dat gelukt.

De nare menselijke eigenschappen werden onder de noemer duivels of demonisch gebracht. Om dit symbolisch weer te geven werden de beelden van Antonius abt voorzien van twee attributen: een belletje en een varken. Het varken werd gebruikt om verleiding tot dingen die fout zijn mee aan te duiden. Zoals je bezighouden met viezigheid wat uit de aarde komt, vleselijke lust en bezitsdrang. Eigenlijk alles wat onder de noemer demonisch valt. Het belletje symboliseert het gegeven dat hij in staat was dat alles te verbannen uit zijn gedachten om plaats te maken voor goedheid en wijsheid.

Beelden

Interessant aan afbeeldingen van Antonius abt zijn daarom de varkentjes aan de voeten van de heilige. Voor de kunstenaars was het soms een hele opgave om de duivelse de eigenschappen in een varken te verbeelden. De expressiviteit van een varken is meestal minimaal. Daarom concentreerden de kunstenaars zich toch vaak op de ogen en de bek om het demonische weer te geven. Af en toe kom je daarom bijzondere afbeeldingen tegen waar het de kunstenaar goed gelukt is om juist dat ene aspect weer te geven en daarmee de essentie van een van de belangrijkste doelen van het kluizenaarsbestaan te verbeelden.